Segundo a Real Academia Galega defínese na súa segunda acepción como
substantivo masculino
“Nome distinto do
propio polo que é coñecida unha persoa.”
Son
os alias algo moi próximo a nós, como parte da esencia de cada pobo, referencia
á hora de sinalar lugares, persoas e casas.
Vou
a “cas Pepita da Barranca”, vou onde “Pancho do Heredeiro” ou quedei con “Tino
de Marchante”... O que é máis que
probable é que moitos (incluídos nós ata
que comezamos neste periplo) descoñecemos que veñen de moi antigo.
Moitos
destes alias proveñen de antigos oficios exercidos no pobo como é o caso de
CASA DO CAMÍN No
barrio dos Campos, existiu o chamado Parador do Camín, (previamente coñecido
por Casa Andrade xa que o seu primeiro
dono Tomás Andrade. Esta fonda, daba de comer e dormir mais non tiña
cabalerizas,
Podemos engadir a
modo anecdótico un recordo que nos
transmitiu unha veciña, un vello conto que escoitou na casa en referencia a
este :
Un home que pasar
a noite no Parador do Camín, díxolle ao dono Tomás antes de partir “Longaniza,
morganiza, pié de porco y su cachiza, el cantor y su mujer, todos van a mi
fardel, descalzan zapatos viejos y calzar zapatos nuevos, eso es deber algo
señor amo?
Don Tomás que non
entendera nada, por non facer o feo dixo – No hombre no…
Pero ao día
seguinte botou en falta o xamón, a cabeza de porco, chourizos e deixou os
zapatos vellos levando os novos de Tomás
Información
aportada por Emilio Piñeiroa Lozano dos seus estudos sobre o Camiño Real en
Barreiros.
CESTEIRO. Dicir como anécdota que o
alias vén dunha cesteira e non dun
cesteiro. Esta muller provinte do Cádavo, andaba de feira en feira ata que
contraeu matrimonio no pobo. Aparece este alias xa nunha escritura do ano
1869 no que se fala de “José María Rodríguez, alias Cesteiro.”
CIRURXÁ todos coñecen ou máis ben coñeceron
ás da “cirurxá”. O nome ven de Fernando Santar cirurxán de San Miguel de
Reinante casado con Josefa Abraido pais entre outros de Venancio Santar, benfeitor
e promotor da construción do noso cemiterio actual e dono do panteón que recibe
o seu nome. Eran tres irmáns e tres irmás dos cales tan só tiveron descendencia
e ficaron no pobo as irmás polo que este nome pasou ao feminino, “cirurxá”.
CLAVEIRO, o bisavó dos actuais “Claveiros”
facía cravos e traballaba o latón na hoxe patrucial casa do Sancristán. Cando
fixo fortuna comprou a casa patrucial do Claveiro. Non atopamos referencias en
escrituras tan so os testemuños orais de familiares e veciños.
Detalle do listado feito con motivo do reparto dos montes comunais. |
COMANDANTE Antonio Gómez López participou na
afronta bélica pola independencia cubana chegando a ser comandante. Cando o enfrontamento
finalizou volveu para a súa terra e remodelou a súa casa patrucial a cal se comezou
a chamar a casa do Comandante. Máis tarde comezaría a coñecerse tamén como a
casa de Lastra.
Os Lastra eran chocolateiros na
Veiga, alí foi casar precisamente unha filla do Comandante que unha vez quedou
viúva instalouse en San Miguel e comezaron
a facer chocolate na mesma casa.
CORDEIRO neste caso non temos referencia en
escrituras se non que é a memoria viva que fala dun antigo cordeiro nesta casa.
CORREO
VELLO antigamente na pequena casa que hoxe desapareceu recibíase o correo. É
máis que probable que exercera esta función dende moi antigo posto que esta
casiña estaba situada en pleno camiño real dende hai séculos concretamente
aparece referencia a ela nunha escritura do 1683 no que se aforaba unha finca
situada en pleno Camiño Real e que lindaba coa Cruz de Fernandares.
PIELES posiblemente faga referencia ao estanques
de curtir situados xusto detrás de onde
estaría a casa de Francisco máis
coñecido como “Pieles” aparece referencia a estos estancos nunha escritura do ano
1822 “viven en una casa que linda con
los corgos o estancos de curtir de las Casas de los Martices.”
PLATIEIRO eran catro irmáns que se encargaban
a traballar a plata en Ribadeo.
SACRISTÁN, orixe relativamente recente de
comezo do século XX cando Felipe Fernández exercía de Sancristán aínda que foi
máis coñecida a súa dona Josefa Rodríguez Pérez de Moreda que exerceu de
Sancristana en moitos rosarios.
Este Felipe foi fillo do chamado Sabelo de
Noceda, as súas irmás de feito eran coñecidas como as Sabelas aínda a pesar de
unha chamarse Josefa e outra Antonia, este apodo foi herdado por un bisneto
anos despois.
SALEIRO comezaron a prestar servizos
funerarios nos que nos comezos se empregaba o sal para embalsamar aos
falecidos. Descoñecemos dende que ano
VIGILANTE, O avó foi vixiante da vía do tren e
herdou este nome toda a familia.
ZARRULLEIRO disque
os seus antepasados desta casa viñeran da zona de Ourense e arranxaban
paraugas. Investigando a existencia da palabra tanto na RAG como na RAE non se
atopou mais sí atopamos a existencia de ZURRULLEIRO palabra empregada en León
para definir aos hoxalateiros e caldereiros, polo que a orixe pode ser leonesa
e non ourensá.
Outros alias proveñen de nomes ou apelidos
dos seus antecesores e así nolo demostran diversas escrituras particulares que
nos deixaron ler e o catastro do Marqués da Ensenada (principal informador que
tivemos en conta)
ANDRÉS GÓMEZ
figura como veciño de Salgendez no ano 1763 como labrador de 73 anos cun fillo
varón chamado Alonso de 39 anos. Este nome aparece en múltiples ocasións e
escrituras.
ANXELA
este nome ven de antigo sendo a propietaria dunha casa en Salxende e incluso deu nome a unha das
fontes que hoxe en día todos/as recordan como é a Fonte de Marica de Ánxela,
esta María foi filla precisamente desta muller.
BALSA da. Poida que xa perdido este apelido no pobo, tan so queda a casa chamada de Balsa. Figura no Catastro do Marqués Bernardo da Balsa xa en Casaldeite como labrador de 56 anos con dous fillos
Detalle do Catastro do Marqués da Ensenada 1763, concretamente cita a Andrés Gómez e Baltasar Dorado como dono da Casa da Granda. |
COUSO,
sen dúbida este alias na actualidade provén do que foi o apelido Couso, moitos
veciños/as apelidaban así no 1763 (hoxe ninguén o ten).
Ramón Díaz Couso
Francisco Díaz Couso
É
máis que probable que fora apelido composto como Pérez de Moreda e desaparecera
o segundo apelido quedando relegado a alias neste caso.
DOPICO/PASCUA.
Por todos coñecida a Casa de Dopico ou Pazo de Triana, tamén debemos dicir que
coñecímos a Manolo Dopico tamén como Manolo da Pascua, quizais tivo algunha
relación coa pequena bautizada no 1741 bautizada como Francisca Pascua Dominga
filla de xente de renome no pobo por aquel enton.
DOURADO
todos coñecemos a casa de Dourado o que
igual descoñecemos é que este apelido ten profundas raíces no pobo. Figura como propietario da Casa Grande da
Granda don Baltasar Dorado no catastro
do Marques da Ensenada no 1763.
GALLO
figura como fillo Dalgo JOsé de Leira Gallo, labrador de 44 anos con tres
fillos por aquel entón e Francisco Gallo
LEGAZPE,
aparece como fillo dalgo Francisco Legaspi
no Marqués da Ensenada tendo por aquel entón corenta anos e sete fillos.
Catastro marqués da Ensenada |
MARCOS,
figura no 1763 Pedro Fernández de Marcos con 44 anos por aquel entonces con
tres fillos, algun/ha seguramente proveña deste Pedro.
MARELO
por casualidade revisando os veciños que aparecen reflectidos no Catastro do
Marqués da Ensenada no ano 1763 salta a miña ateción Caietana Fernández do
Marelo será esta Caietana a que lles deu este aleas aos “marelos”
MESO
este nome comezaron a empregalo como diminutivo de Demetrio, acortándoo a Meso.
Tal e como nos explicou o noso
benquerido amigo César de Meso.
MOREDA
este apelido no seu momento foi un apelido composto eran os Pérez de Moreda,
colonos da casa de Pumarín.
NEIRA 1763 Gregorio de Neira.
PACENCIA,
moitos pensamos que este alias era derivado de que os seus antepasados tiñan
moita paciencia pero non. Consultando o Marqués da Ensenada percatámonos de que
este alias ven dun apelido composto López – Paciencia bastante abundante no
1763.
Francisco López Paciencia
José López Paciencia 1810
POUPARIN aos nosos días tan
só chegou a chamada Cortiña de Pouparin hoxe ocupada por unha grande
urbanización e que noutrora estaba ocupada por un fermoso caserío de polo menos
fins do XVIII. Neste caserío viviron os Fernández- Pouparin.
Pedro Fernández Pouparín era pai de
Vicenta Fernandez Pouparin que casou con Ramón Pérez de Moreda (da casa de
Moreda) en Nogueiredo sobre o 1780 da cl descenderon varias ramas familiares do
pobo coñecidas ata hoxe en día e que se foron entremezclando: os Novo Falcón,
Sancristán e Marchante
RAMONCITO, tomase este alias para referirnos aos
familiares de Don Ramoncito, Don Ramón
Iglesias médico do pobo.
RANCAÑO o
apelido en si ven concretamente de Pico de Outeiro, (Castro de Ribera de Lea) cando Marcelino
Rancaño ven traballar serrando pinos e
como carpinteiro. Marcelino casa con María García Blanco (coñecida como Marica de Concha, xa que eran
por aquel entonces os de Concha) O alias “Os de Concha” foi desaparecendo, pasando a coñecerse a un dos fillos como
Rancaño. Hoxe a casa coñécese por outro alias máis relacionado con feitos
futbolísticos como casa de Ayala.
RECALDE
un mozo procedente de Panes (Asturias) emigar a Cuba onde coñece a
unha moza de San Miguel alí casan e tenen tres fillos volvendo á terra dela, o
resto... creo que xa o sabemos todos...
ROCHA un
dos apelidos máis correntes no noso pobo que ven dende moi antigo. Sempre foi o
máis numeroso aparecendo normalmente como de la Rocha.
Francisco González de la Rocha, fillo
dalgo no 1763 con 39 anos daquela e cinco fillos
José González de la Rocha
Gabriel Díaz de la Rocha
Juan González Díaz de la Rocha casado con
cinco nenos e 41 anos no 1763
Gabriel Díaz de la Rocha vende a Ramón de
Soto unha finca na Rigueira de Salxendez
no 1810
Imaxinamos que estes apelidos compostos,
correron a mesma sorte que outros, nuns casos quedou so o primeiro, noutros o
segundo.
ANTONIO DO SERODO, figura no ano
1763 como labrador de Salgendez con tres nenas por aquel entón
TEIXEIRA
sen dúbida ven do apelido, apelido que ven de tan antigo como do 1763 que
aparece Francisco Teixeira como veciño de San Miguel.
TOMÁS GALO
sen dúbida algunha provén de Thomás Gallo, labrador ao que Juan Acevedo Pardo
Taboada aforou no 1794 unha finca en Pozo del Asno.
.
Outros alias fan referencia ao lugar do
que os seus antepasados proviron.
O CATALÁN, cabe
dicir que parece ser que non foi un catalán se non unha catalá a que deu orixe
a este alias.
Examinando os arquivos
parroquiais concretamente o libro de bautismos. O cinco de xuño de 1868 nace
Antonia Salgado Ferrer que foi coñecida máis en diante como a “catalana” filla
natural de Josefa Salgado Ferrer. Esta JOsefa foi filla de Andrés Salgado e a
súa muller Mariana Ferrer natural de Vich da provincia de Lérida, sendo padriño
Jesús Salgado irmá da nai da criatura. Polo que podemos afirmar que este alias
ten a súa orixe en Cataluña.
ESTELO, está familia procedía
da parroquia de Estelo en Mondoñedo.
GRANADO carabineiro procedente de Granada é destinado
a San Miguel casando cunha moza do pobo, dando nome a esta casa, a casa do
Granado.
MARAGATO,
don Gregorio Fuente nos anos trinta, procedente da zona do Bierzo (León)
instalouse nun primeiro momento en San Cosme de Barreiros ofrecendo os seus
produtos procedentes do Bierzo precisamente entre eles o viño. Tras un tempo en
San Cosme trasladouse a San Miguel precisamente á casa que hoxe coñecemos como
a casa do Maragato, onde puxo a súa cantina e ultramarinos que funcionou ata o
ano 1979.
MONTERROSO Amadora Rocha Iglesias, emigrou a Cuba e alí coñeceu ao que
sería o seu compañeiro, Modesto, que era de Monterroso.
Cando volveron do seu periplo por
Cuba, instaláronse no pobo e alugaron unha casa en Entrerríos.
Foi alí onde polos anos vinte
montou a que sería a primeira panadería do pobo chamada “ La Estrella
Cubana”
Como non podía facer
reformas na casa, fixeron un pequeno caseto onde instalaron o forno
da futura panadería.
Modesto a parte de
axudar á súa muller era chófer. A procedencia de Modesto deu lugar ao alias de
Ortensia de Monterroso ou da Panadería.
VALADOURO,
no 1683 facendo referencia aos lindes dunha finca en venda como lindante figura
xa don Pedro do Baladouro, imaxinamos que o Valadouro sería con V e que a
procedencia do citado Pedro sexa precisamente O Valadouro.
VIDAL,
estes veciños/as nosos viñeron precisamente
deste lugar de Trabada. Tralo seu
periplo por Cuba volveron á terra e como tiñan familia en San Miguel decidiron
mercar unha casiña na que se instalaron e onde foron coñecidos coma os de
Vidal.
Hai algúns máis como
Nocellego ou Cabarqués mais non temos certificación algunha deles supoñemos que
Nocellego provirá de Noceda e Cabarqués de Cabarcos mais non temos probas.
Outros moitos alias,
descoñecemos realmente a orixe porque son realmente estraños pero sí
certificamos a súa existencia dende moi
antigo.
BIRBINO descoñecemos o significado mais diremos que
atopamos este alias xa no ano 1841 fan referencia a Francisco Rodríguez aleas
Bervino que por aquel entonces era viúvo
de María Vázquez e tiña for fillos a Ana Vázques e José García.
Máis en diante, atopamos un foro que José
Díaz Couso lle fai a Rita Bervina por
unha casa sita en Salxende.
CERDEIRA, este alias empregouse
polo menos dende o ano 1732. Dentro do Arquivo Histórico Nacional, facendo
referencia ás pertenzas do Convento de Vilanova en referencia aos bens de don
Andrés Alonso fan referencia a un caserío e unha cortiña nas Zerdeiras que
testaba con María García, viúva de Domingo Pérez Liziana.
Máis en diante no ano
1763 no inventario de muíños enunciados no Catastro do Marqués da Ensenada
falan dos antigos muíños da Cerdeira.
MACOCA , realiza Francisco de
Soto un foro no ano 1828 a Francisco Alonso aleas Macoca do Coto de
Villa César.
O MÓGARO. No ano 1857
falan de José García alias o “mogaro”, GALLOPÍN de Reinante, leva
empregándose dende o 1864.
PATELA no ano 1883 aparece Josefa da Patela que tiña
unha finca lindante coa casa de don Francisco López Pacencia.
Escritura particular na que se fala de Miguel Francisco Pie de Pao. |
PE DE PAO, descoñecemos a orixe e o porque deste alias
pero xa se empregaba no ano 1806, Ramón de Soto fai un foro por unha finca na
Veiga do Morgullón que linda con Miguel Francisco Pie de Pao.
No ano 1848 véndese unha
finca lindante con Pedro do Rego alias “CASTAÑOLAS” e no 1853 atopamos
na
partixa de fincabilidade de don Domingo Gómez no ano de 1854 referencias a unha finca
colindande con O GRILO cercana á zona de San Acisclo.
A modo anecdótico
aparece como veciño da Parroquia de San Miguel Josehp Carruza no ano 1763 no
Catastro do Marqués da Ensenada.
Outros alias veñen sen
dúbida de características ben definidas dun dos seus ancestros, gustos,
aficións e mesmo coletillas empregadas no seu falar.
O ROXO, parece
ser que ven de que os antepasados desta casa era de cabelos alaranxados.
BAILARÍN, falando da nosa Guillermina de Casa Gallego,
comentábanos que o antepasado que lles dera nome que gostaba moito da danza.
Verdade ou non, este alias lévase empregando dende o ano 1854 para facer referencia a “Antonio de La Rocha
aleas Bailarín”
CURIOSO, non temos certificación exacta da súa
procedencia nin dende que ano exacto se comezou a empregar pero parece ser por voz dos seus familiares que
ven de que un antepasado desta casa gustaba de ir sempre moi ben vestido, é
dicir gustaba de ir curioso.
CASETO eran catro irmáns
orfos que viñeron da zona da Insua e nos primeiros anos de vida aquí viviron nun
pequeno caseto cerca do que coñecemos como Tropezón.
MARIQUITO falando cunha familiar soubemos da
orixe deste alias.
José Dorrego
Vázquez era de Vilanova, emigrou moi novo a Cuba onde casou con Elvira que era
do pobo. Á súa volta da aventura americana polo ano 1918 construíu unha casiña
na que instalou a típica tenda de ultramarinos na que vendía produtos de
primeira necesidade e un produto que lle deu o apodo que aínda hoxe perdura, as
“ mariquitas” (pequenos arenques salgados). Don José sempre chufaba no seu
produto
- Tengo unas
mariquitas buenísimas.
Tanto as
chufou que todo o mundo o empezou a chamar “ o mariquito”.
José faleceu
moi xove no ano 1926.
HEREDEIRO, recibiu nome esta casa
tras José Dorado herdar a herencia de seu tio en Cuba.
Existen outros moitos alias dos que
descoñecemos tanto a súa orixe como a data na que comezaron a empregarse.
Consultando o reparto dos montes Comunais realizado
no 1952, hai un extenso listado de todos os veciños co nome e o sobrenome e dos
cales algúns xa non teñen familia nin relación co pobo:
Felipon, Moreno, Avelino, Miranda,
Chaparro, Condadés, Balega, Bealdo, Pereiro, Marchante, Estelo, Dasviudas, Arvasio, Patarela, Merlo,
Gorila, Pelayo, Ferreiro, Pequeno, Carballeiro, Ramonillo, Mayo, Vigilante,
Cariñoso, Tendeiro, Puño,Chancleiro, Fuco, Majo, Plácido, Asturiano, Antón, Penelas,
Sabina, Salustiano, Anuca, Cachela, Alvarin, Mateo, Piedra, Rosalía, Cándida, Marcela, Clemente, Mingolero, Gorrión
, Mañoes, Marola, Coxo, Camilo, Carillo, Martín, Capataz, Calderón, Chepa,
Paxaro, Cabicha, Bernaldo, Xastrón, Donís, Culán, Perico de Miguel, Farangulla,
Chicho, Tirabeque, Julio, Caraño, Prim, Marcelo, Pericón, Gallita, Cartiñas, Pelayo,
Mingon, Gallito...
Intuímos que algúns veñen do nome dun dos
seus antepasados, algúns bastante recentes: Julio, Camilo, Antón...
Esperamos que este artigo sexa do agrado
de todo o mundo, non foi feito con ánimo de ofender se non que nos dedicamos a
ler documentación antiga na que fomos atopando todos estes alias que en moitos
casos nos sorprendeu a antigüidade coa que se levan usando. Agradeceríamos a
vosa axuda para poder completalo xa que todos temos algunha que outra anécdota
familiar seguramente relacionada co tema